Hạt sương long lanh
Đờn ca tài tử Nam Bộ ở Đồng Nai
HUỲNH VĂN TỚI
Nói về đờn ca tài tử Nam Bộ ở Đồng Nai, nghĩ đến hạt sương long lanh. Vậy, có khập khiễng không? Sương là tinh hoa của đất trời, kết tinh linh khí, long lanh dưới ánh bình minh, tan biến khi nắng lên; tan biến nhưng không mất đi, mỗi ngày luôn sống với chính mình, tiếc là không tỏa sáng. Nghĩ vậy nhưng không mong như vậy!
Đờn ca tài tử Nam Bộ là dòng nhạc dân tộc đặc trưng ở Nam Bộ (phạm vi 21 tỉnh, thành phía Nam trong đó có Đồng Nai), bắt nguồn từ nhạc lễ, nhã nhạc cung đình Huế và văn hóa dân gian, đã được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào ngày 5-12-2013.
Đặc điểm của Đờn ca tài tử Nam Bộ được xác định: Ban nhạc thường sử dụng đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn kìm, đàn cò, đàn tam (gọi là ngũ tuyệt), còn có thể sử dụng thêm sáo, đàn cò, đàn nguyệt, đàn tranh, song lan; tài tử ca hay hát 20 bài bản tổ gồm 6 bài Bắc (Lưu Thủy Trường, Phú Lục, Bình Bán Chấn, Xuân Tình, Tây Thi, Cổ Bản), 7 bài Hạ (Xàng Xê, Ngũ Đối Thượng, Ngũ Đối Hạ, Long Đăng, Long Ngâm, Vạn Giá, Tiểu Khúc), 3 bài Nam (Nam Xuân, Nam Ai, Nam Đảo), 4 bài Oán (Tứ Đại Oán, Phụng Hoàng, Giang Nam, Phụng Cầu); về sau, thêm các bài vắn (Văn Thiên Tường, Sương Chiều, Tú Anh, Bình Sa Lạc Nhạn, Đoản Khúc Lam Giang, Phi Vân Điệp Khúc...).
Đờn ca tài tử Nam Bộ được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại do các giá trị đặc trưng: phổ biến sâu rộng, lưu truyền đã hơn trăm năm, diễn xướng ở các lễ hội, sinh hoạt cộng đồng, theo nhóm trong không gian thôn dã. Trong diễn xướng, tài tử đàn và tài tử ca hòa nhịp ăn ý ở trình độ cao, bình đẳng nam nữ, người diễn và người thưởng thức giao hòa. Đó là tài sản chung của người Nam Bộ, được gìn giữ, bảo tồn trong cảm xúc và trách nhiệm chung, thường có hoạt động giao lưu với nhau giữa các vùng, các nhóm, các ban nhạc.
Lễ Dâng hương tưởng niệm nhạc sư Nguyễn Quang Đại tại Văn miếu Trấn Biên, ngày 1-2-2023.
Ở Biên Hòa - Đồng Nai, hoạt động đờn ca tài tử Nam Bộ có từ rất sớm. Theo nhà nghiên cứu Lý Việt Dũng, nghệ nhân sáng lập Nguyễn Quang Đại và nghệ nhân tiền bối Lý Khị có nhiều học trò người Biên Hòa, từng có nhiều cuộc đi lại, hoạt động giao lưu; thân phụ của Lý Việt Dũng ở làng An Hòa cũng là thành viên của ban nhạc tài tử địa phương đầu thế kỷ XX, còn lưu lại nhiều di vật và giai thoại.
Trong hồ sơ kiểm kê di sản, năm 2000, ở Đồng Nai có hơn 30 câu lạc bộ đăng ký hoạt động. Các câu lạc bộ thường có hơn 10 tài tử đờn, ca; tổ chức hoạt động tự nguyện, tự quản. Nhiều câu lạc bộ có thành tích cao, vang danh ở địa phương như các câu lạc bộ ở Trung tân Văn hóa thông tin tỉnh và các huyện Vĩnh Cửu, Long Thành, Nhơn Trạch, thành phố Biên Hòa. Nhiều cuộc tập huấn, giao lưu, hội diễn được tổ chức có ý nghĩa tôn vinh, động viên sức sáng tạo, xây dựng đội ngũ, tạo nguồn nghệ nhân đã được tổ chức ở các cấp. Tuy nhiên, chưa xứng với tiềm năng, chưa thỏa lòng mọng đợi, cũng chưa đáp ứng kỳ vọng.
Có ước mơ còn dở dang. Người yêu chuộng đờn ca tài tử ở Biên Hòa - Đồng Nai thường giao lưu, dự giỗ nhạc sư Nguyễn Quang Đại ở đình Vạn Phước (Cần Đước, Long An) vào dịp 17 tháng Giêng hàng năm với số lượng ít ỏi, nên có nguyện vọng cần có địa điểm và trú sở để “nhang khói” và làm nhịp cầu kết nối hoạt động đờn ca tài tử ở Đông Nam Bộ. Thực hiện nguyện vọng này, năm 2020, tỉnh Đồng Nai cử đoàn cán bộ văn hóa đến đình Vạn Phước xin Ban Quý tế đình cho phép đặt linh vị nhạc sư Nguyễn Quang Đại hưởng nhang khói, năm sau đảnh lễ rước hương linh về phụng vị tại khu vực hậu hiền Văn miếu Trấn Biên. Vượt qua khó khăn về đại dịch Covid-19, năm 2022, lễ an vị linh vị nhạc sư Nguyễn Quang Đại được tổ chức trang trọng trong cảm xúc mạnh mẽ và mong đợi thiết tha của người yêu đờn ca tài tử ở địa phương. Nhưng, đến nay, việc cải tạo nơi thờ phụng, tạo không gian giao lưu và tổ chức các hoạt động hội diễn vẫn chưa khởi động.
Phó chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Sơn Hùng trao bằng khen cho các tập thể, cá nhân tham gia Liên hoan Đờn ca tài tử và bóng rỗi tại Đồng Nai, ngày 1-2-2023
Ngày 10-9-2017, nhân kỷ niệm 50 năm Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam tại Đồng Nai, 3 nghệ nhân gạo cội: Phạm Lơ, Đặng Văn Vĩnh (Hai Vĩnh), Lê Văn Lợi (Năm Lợi) được trao danh hiệu Nghệ nhân dân gian Việt Nam. Vinh dự lớn, niềm vui lớn. Nhưng từ ấy đến nay, chưa thêm được danh hiệu nào, một trong ba nghệ nhân này vẫn chưa được xét “Nghệ nhân ưu tú” theo quy định. Vậy là, nghệ nhân đờn ca tài tử tiếp tục âm thầm cống hiến.
Tại buổi họp mặt của câu lạc bộ người Biên Hòa - Đồng Nai tháng 3-2025, một ngọn lửa nhỏ làm ấm lòng đờn ca tài tử Nam Bộ ở Đồng Nai bằng việc giao lưu, giới thiệu, tri ân những người đã góp nhiều tâm sức cho đờn ca tài tử ở Đồng Nai. Nghệ nhân dân gian Phạm Lơ được giới thiệu như là “hạt nhân” của đờn ca tài tử ở Đồng Nai suốt hơn 30 năm qua. Ông sinh năm 1947, có thành tích truyền dạy, đào tạo nhiều nghệ nhân trẻ, góp phần đoạt nhiều giải cao; góp phần duy trì, phát triển hơn 30 câu lạc bộ đờn ca tài tử trên địa bàn
tỉnh Đồng Nai. Đặc biệt, có thành tích ứng dụng công nghệ thông tin, truyền dạy nghệ thuật đờn ca tài tử qua mạng internet, hình thành bộ giáo trình truyền dạy 20 bài bản tổ bằng CD và DVD đang phổ biến rộng khắp. Câu lạc bộ đờn ca tài tử Phương Nam ở huyện Long Thành đem đến không khí tươi trẻ, giàu sức sống. Đây là một câu lạc bộ trẻ, nhưng giàu kinh nghiệm và thành tích, do ông Huỳnh Minh Phương làm Chủ nhiệm và đóng vai trò sáng lập, nhịp cầu kết nối.
Trong đờn ca tài tử, người ta thường chú ý đến tài tử đờn và tài tử ca. Bài bản cũng là bộ phận quan trọng của đờn ca tài tử bởi nó tạo phần hồn cho nội dung diễn xướng, kết nối giữa truyền thống và hiện đại, bản sắc và thế sự, gắn kết với thực tiễn sinh động
của cuộc sống. Từ lồng bản của 20 bài bản tổ, đến nay đã có biết bao bài bản ca được sáng tác, ứng tác mang hơi thở cuộc sống. Tác giả sáng tác lời mới bài bản tài tử đã góp phần quan trọng vào việc duy trì và phát triển đờn ca tài tử trong đời sống mới.
Một tác giả sáng tác lời bài bản đờn ca tài tử ở Đồng Nai đáng được tôn vinh là bà Nguyễn Thị Trâm Oanh. Bà bộc lộ năng khiếu từ phong trào văn nghệ học đường ở Long Thành, theo học ngành nghệ thuật ở Trường trung cấp Văn hóa nghệ thuật Đồng Nai, tốt nghiệp Trường đại học Văn hóa Hà Nội năm 2008, 37 năm công tác ở ngành văn hóa thông tin tỉnh Đồng Nai, tạo ấn tượng với chất giọng trong trẻo, giàu nội lực và ngọn lửa nhiệt tình công vụ.
Hơn 10 năm kể từ khi nghỉ hưu, bà vẫn luôn trẻ trung cùng hoạt động đờn ca tài tử. Đóng góp lớn của bà ở việc sáng tác lời mới các bài bản tài tử đáp ứng được yêu cầu thực tế. Thành tích của bà được ghi nhận: bằng 16 bằng khen, giấy khen cùng nhiều giải khuyến khích của các cấp thẩm định chuyên môn. Trong đó, đáng lưu ý gần đây nhất là: Huy chương vàng Liên hoan Đờn ca tài tử Nam Bộ Cần Thơ năm 2022; Huy chương vàng Liên hoan Tiếng hát miền Đông (mảng sáng tác nhạc tài tử) 2023; Giải nhất Nhạc cổ huyện Nhơn Trạch 2023; Giải nhất Nhạc cổ Cẩm Mỹ 2024… Hỏi bà về công việc tiếp theo, bà cười má lúm đồng tiền: “Sáng tác lời mới, thực hiện biễu diễn bộ Bát ngự của nhạc sư Nguyễn Quang Đại (đờn ca tài tử)”.
Ơi những hạt sương long lanh, dù nắng, dù mưa, dẫu thế nào vẫn long lanh bằng sức sống của chính mình. Ơi cuộc sống mến thương, cần thắp lên những ngọn lửa để ấm lòng những giọt sương long lanh đờn ca tài tử Nam Bộ ở Đồng Nai.